Zasady moralne grupy kulturowej, do której należy dziecko, powinny zostać przyswojone przez nie pomiędzy trzecim a szóstym rokiem życia. W tym czasie informowanie dziecka, dlaczego pewne zachowania są zabronione, nie na wiele się zdaje. Jego zdolność rozumienia jest jeszcze zbyt słaba, by w pełni mogło pojąć powody tych zakazów. Dziecko powinno jedynie wiedzieć, jak ma się zachowywać, powinno być nagradzane za zachowania właściwe i napominane za zachowania naganne.

Istotą zmian w tym okresie jest dojrzewanie gruczołów płciowych. U dziewcząt wyznacza je pierwsza menstruacja. U chłopców dojrzewanie jest rozpoznawane po drugorzędnych cechach płciowych, takich jak zmiana głosu i rozwój owłosienia łonowego. W początkowym okresie dojrzewania u chłopców następuje przyśpieszony rozwój fizyczny. U dziewcząt pojawienie się menstruacji oznacza koniec intensywnego wzrostu.

Ważną dziedziną psychologii są badania nad tym, jak dorastamy. Wynika to po pierwsze z długiego czasu, jaki zajmuje ten okres w ludzkim życiu. Po dziewięciu miesiącach spędzonych w łonie matki następuje osiemnaście lat dorastania. Ten prawie dziewiętnastoletni okres zajmuje jedną czwartą całego życia.

Mendel zaobserwował, że kiedy krzyżował rośliny, niektóre cechy zanikały z pokolenia na pokolenie. Zauważył także, że pewne cechy pojawiają się częściej i bardziej wyraźnie niż inne. Tak więc została wprowadzona idea dominacji i recesywności cech.

Nietrudno tu spostrzec, że wszystkie malejące w perspektywie luki po prawej stronie są tej samej wielkości i że są one takie same, jak trzy luki widoczne w głębi. Warunki te sprzyjają zatem stałości wielkości. Zmierz teraz na tej rycinie wysokość (wielkość perspektywiczna) najbliższego luku i porównaj ją z wysokością odległych luków. Okaże się, że najbliższy luk jest przeszło cztery razy wyższy (jeśli idzie o wielkość perspektywiczną) niż luk odległy.' trzyletnie, przyglądając się samochodom na szosie biegnącej w dole od punktu obserwacji, będzie widzieć je jako przedmioty miniaturowe i często upiera się, źe nie mogą to być samochody normalnej wielkości. Może nawet prosić o nie jak o zabawki. Z tego nowego dlań punktu widzenia nie rozwinęła się jeszcze u niego stałość wielkości. U dorosłych stałość wielkości na ogół również zanika, gdy patrzą na przedmioty z góry, dokonują oni jednak poprawki intelektualnej, której małe dziecko nie robi.

Badaniami nad umysłowym rozwojem dzieci zajmował się wybitny badacz JEAN PIAGET (1896-1980), twórca koncepcji rozwoju poznawczego. W okresie wczesnodziecięcym następuje rozwój sensomotoryczny kończący się zwykle około drugiego roku życia. Cechą charakterystyczną tego etapu jest rozwój koordynacji postrzegania zmysłowego i motoryki ciała. Następnym etapem jest myślenie przedpojęciowe lub tzw. myślenie przedopera- cyjne. Dziecko zaczyna tworzyć obraz własnych czynności, a zatem zaczyna używać symboli, czyli myśleć. W okresie, gdy dziecko rozpoczyna naukę w szkole, osiąga etap, który Piaget nazywa myśleniem intuicyjnym. W wieku około siedmiu lat rozpoczyna się okres myślenia konkretno-operacyjnego. Dopiero na tym etapie kształtuje się umiejętność rozumowania i myślenia logicznego.

O wiele dokładniej badano inny rodzaj złudzenia ruchu, tak że znamy warunki jego powstawania, chociaż wytłumaczenie tego złudzenia również nam się Wymyka. Jest to ruch stroboskopowy – złudzenie ruchu wywoływane przez kolejne eksponowanie oddzielnych, nieruchomych bodźców. Ruch stroboskopowy jest podstawą filmu. Obrazy zlewają się w płynny ruch, a jeśli następują po sobie dostatecznie szybko, miganie jest niewielkie lub nie ma go wcale. Kolejne pojawianie się jasnych i ciemnych bodźców powoduje migotanie, jeśli tempo zmian nie jest dość szybkie, aby wystąpiło zlewanie się bodźców: punkt, w którym migotanie ustępuje (zwany krytyczną częstotliwością migotania), zależy od intensywności światia, a w przypadku zwykłych filmów odpowiada mniej więcej 15-20 obrazom na sekundę.

Aby zilustrować interakcję dziedziczności i środowiska, rozważmy cechę taką jak budowa ciała. Nasza wiedza na ten temat mówi, że tendencja do bycia szczupłym lub dobrze zbudowanym jest przenoszona za pośrednictwem genów i wiąże się z funkcjami gruczołów endokrewnych. Dieta i ćwiczenia, dwie siły środowiskowe, stosowane są z powodzeniem przez wiele osób w celu zmiany swej wrodzonej tendencji do otyłości.

Stany emocjonalne są stanami pobudzenia. Jeśli stan emocjonalny jest przykry, organizm stara się położyć mu kres. Taki przykry stan emocjonalny odpowiada stanowi napięcia przy wzbudzonym popędzie. Organizm pod wpływem strachu stara się uciec dokładnie tak samo, jak stara się uciec od bólu. Osoba cierpiąca na lęk wysokości nauczy się unikać wysoko położonych miejsc, a jeśli się znajdzie w takim miejscu, nie zazna spokoju, dopóki nie wydostanie się stamtąd. Redukcja napięcia wywołanego przykrą emocją jest równoważna z redukcją napięcia popędowego: w takiej sytuacji emocja jest popędem.

Aby określić szanse sukcesu osób poddających się szkoleniu zawodowemu, skonstruowano specjalne testy zdolności dla rozmaitych dziedzin, jak sztuka, nauka oraz innych zawodów wymagających mniej lub bardziej złożonych umiejętności. Była już o nich mowa na początku niniejszego rozdziału.

Dorastający chłopiec czy dziewczyna jasno zdają sobie sprawę z istoty związków i nacisków społecznych. Wrażliwość ta sprawia, że chcą dostosowywać się do wymagań grupy. Zareagują szybciej na przejawy prestiżu wewnątrz własnej grupy niż na większość form uznania płynących ze strony dorosłych. Są niezwykle lojalni wobec członków własnej grupy i bardzo krytycznie nastawieni wobec wszystkich osób spoza niej.

Hull w każdej wyuczonej czynności wyróżniał dwie grupy komponentów – po pierwsze, siłę nawyku (SHR) (habit strength), jako rezultat asocjacyjnego uczenia się pod wpływem wzmocnienia, jak w warunkowaniu instrumentalnym, oraz po drugie, komponenty nie-asocjacyjne, z których najważniejszy był popęd (D) (drive). Hull podał następujący podstawowy wzór (Hull, 1951, s. 35) SER (potencjał pobudzenia) = D (popęd) x SHR (siła nawyku).

Przykłady uczenia się występowały we wszystkich poprzednich rozdziałach, a różne szczegóły tego procesu przyjmowaliśmy do wiadomości, jak dotąd, bez wyjaśnienia. Wspominaliśmy, jak dzieci uczą się upodobań pokarmowych, jak powiększają swój słownik, przyswajają sobie motywy społeczne i uczą się spostrzegać otoczenie.