Pierwsze zachowania społeczne dzieci są dość nieudolne, niemniej stanowią zapowiedź późniejszego uspołecznienia. Zazwyczaj demonstrują wówczas nadmiernie takie cechy, które stanowią zalety, gdy prezentowane są z umiarem. Dziecko nie zna jeszcze właściwych proporcji i odmian różnego typu postaw i zachowań.

Rozważmy skutki deprywacji, jaką przeżywa dziecko dominujących rodziców. Często w takich wypadkach w grę wchodzi niezamierzone okrucieństwo polegające na niekarmieniu głodnego i płaczącego niemowlęcia, bo „nie nadeszła jeszcze pora posiłku”, albo na odmowie przytulenia go, kiedy jest przestraszone, aby go „nie psuć”. Niestety skutek jest dokładnie taki sam, jak gdyby rodzice terroryzowali dziecko rozmyślnie, co zresztą również się zdarza. Dziecku pozwala się przeżywać koszmar emocjonalnego zagrożenia. Pamiętajmy, że niemowlę nie posiada jeszcze emocjonalnych hamulców. Reaguje całym ciałem i musi upłynąć jeszcze wiele lat, zanim reakcje te staną się proporcjonalne do obiektywnego zagrożenia. Pobudzenie emocjonalne jest bardzo przykrym stanem w sytuacji, gdy jest się całkowicie bezradnym. Owo poczucie bezradności pozostaje nadal w okresie, kiedy dziecko osiąga już względną samodzielność. Świat jawi mu się wtedy jako wrogi, a rodzice – wszechmocne olbrzymy – jako agresywne potwory.

Świadomość siebie jako osoby umożliwia dziecku odczytanie znaczeń postaw, jakie rodzice przyjmują wobec jego potrzeb. Dostarczanie mu pożywienia i zapewnianie kontaktu fizycznego stają się oznaką miłości. Pochwały są znakiem uznania i szacunku. Miłość i uznanie mają dla dziecka ogromne znaczenie, ponieważ stanowią dla niego gratyfikację. W miarę jak kształtuje się u niego pojęcie czasu, rośnie też znaczenie miłości i uznania, gdyż są one zapowiedzią późniejszych gratyfikacji, pozwalającą przetrwać bieżące frustracje. Kiedyś miłość i uznanie staną się dla niego psychologicznymi motywami idącymi w parze z potrzebą fizjologicznej gratyfikacji.

Ograniczenia gatunkowe

Prowadząc badania na temat mechanizmów funkcjonowania zmysłów, zauważono, że psy pod pewnymi względami są bystrzejsze od ludzi. Na przykład pies może zareagować na częstotliwość dźwięku znacznie przewyższającą maksymalny zakres słyszalności człowieka, tj. tysięcy herzów. Bloodhoundy i parę innych ras psów potrafią zapamiętać i rozpoznać trop człowieka dzięki zapachowi pochodzącemu z części ubrania noszonej blisko ciała. Zakres tych funkcji leży wyraźnie poza możliwościami człowieka.

Przeciętna osoba, obeznana tylko ogólnie z pojęciem dziedziczności, wyraża swoje zdziwienie na temat różnic indywidualnych, kiedy zadaje następujące pytania: Dlaczego Jaś i Paweł są tak różni, mimo że są braćmi? Obaj mają tych samych rodziców i zostali wychowani w tym samym domu. Gdzie tu jest wpływ dziedziczności?

Wpływ przerwy w stosowaniu ćwiczeń w okresie następującym po uczeniu się można przedstawić w formie krzywych zapominania, opartych na próbach przeprowadzonych w określonych odstępach czasu. Typowa krzywa początkowo opada gwałtownie, a następnie stopniowo się obniża. Ta zależność została odkryta przez Ebbinghausa, pioniera badań nad pamięcią, który pierwszy opublikował krzywą obrazującą przebieg zapominania (ryc. 10-1). Ebbinghaus również pierwszy zastosował bezsensowne sylaby (patrz s. 400) i w ten właśnie sposób mógł dysponować dużą ilością równoważnego materiału do konstruowania list z materiałem do zapamiętania. Jego krzywe przedstawiały przebieg zapominania takich sylab, których poprzednio wyuczył się „badany: stopień przechowania w pamięci wyuczonego materiału Ebbinghaus badał metodą ponownego uczenia się.

Rodzice mają obowiązek udzielania dziecku pomocy (lub przynajmniej przyzwolenia) w nauce samodzielności. Czynią to, kiedy uczą dziecko samodzielnie jeść, chodzić, mówić, ubierać się, przezwyciężać trudności.

Zawiść jest jednym z najpowszechniej występujących u małych dzieci doznań emocjonalnych. Jest to postawa różniąca się od zazdrości, ponieważ towarzyszy jej złość i resentyment. Można zazdrościć komuś posiadania czegoś, natomiast zawiść dotyczy również tego, co samemu się ma.

A. Mając prawe oko zamknięte, patrz na górny krzyżyk. Poruszaj książką tam i z powrotem w odległości ok. 30 cm od oka, aż czarne koło po lewej stronie zniknie. W tym punkcie jest ono rzutowane na plamkę ślepą.

Podobnie jak mimika nie jest całkowicie miarodajnym kryterium oceny uczuć, tak i reakcje behawioralne trudno przyjąć za jednoznaczny wyróżnik określonych emocji, mimo że pewne zachowania są bezpośrednim i najważniejszym rezultatem tych emocji.

Z wyjątkiem rzadkich przypadków nieprawidłowości o podłożu biologicznym chłopcy i dziewczęta osiągają dojrzałość seksualną we wczesnej fazie okresu dorastania, a dojrzałość fizyczną pod koniec tego okresu. Każdy z tych procesów ma charakter nieodwracalny, jest więc niezależny od woli (kontroli) jednostek. Zatem rzeczywiste problemy okresu dorastania leżą w sferze dojrzałości społecznej, emocjonalnej, moralnej oraz ekonomicznej. Zmiany w niektórych z tych obszarów są nieuniknione także dlatego, że hormony płciowe wpływają na poziom dojrzałości w zakresie zainteresowań i postaw młodzieży. Jednakże, w większej mierze, zależy to od samego młodego człowieka, od jego rodziny, przyjaciół, szkoły i społeczności, które wpływają na to, czy stanie się on w pełni osobą dorosłą czy też nie. W pozostałej części rozdziału opiszemy przebieg okresu dorastania według następujących siedmiu kryteriów:

Przechylanie krzesła powiększa błąd przy umieszczaniu pręta w pionowym poiożeniu. Fotografia przedstawia urządzenie stosowane w tym eksperymencie. (Źródło: Wit- kin i inni, 1954). wić w pionowej pozycji pręt, znajdujący się w środku ramy. Jeżeli rama jest w normalnym położeniu, a badany siedzi normalnie, udaje mu się ustawić pręt pionowo z minimalnym błędem. Gdy przechylona jest tylko rama, jak na ryc. 7–32A, badany. ocenia pozycję pionową pochyło, w położeniu b, zamiast w prawidłowym a. W przytaczanym ratu, otrzymywało automatycznie kawałek cukru. Założono, że cukier powinien zwiększyć wartość żetonu, co z kolei powinno spowodować przecenienie jego wielkości, podobnie jak w eksperymentach z monetami We wstępnej próbie zarówno dzieci z kontrolnej, jak i eksperymentalnej grupy przeceniały wielkość żetonu o 5 do 6%, lecz po 10 dniach nagradzanego uczenia się grupa eksperymentalna przeceniała tę wielkość o 13%, co stanowi przyrost istotny statystycznie. W tym samym okresie w grupie kontrolnej przecenianie wielkości żetonu nie wzrosło w sposób istotny.

Wysuwano zarzut, że rezultaty ESP nie ulegają systematycznym zmianom w wyniku zmian warunków eksperymentalnych. Również i ten zarzut nie całkiem zgadza się z uzyskanymi wynikami. Na przykład donoszono o wpływie kolejności – pierwsze próby były bardziej udane niż późniejsze (Rhine i Humphrey, 1944, McConnell, Snowdon i Powell, 1955): przytaczano także dowody, że postawa przychylna wobec ESP (zanotowana przed eksperymentem) prowadzi do rezultatów pozytywnych, podczas gdy postawa nieprzychylna prowadzi do wyników poniżej poziomu przypadku (Schmeidler i McConnell, 1958)