Możemy zatem uznać za przekonywające dowody, że retroaktywne hamowanie występuje nie tylko wtedy, gdy między początkowym uczeniem się a odtwarzaniem zachodzi rzeczywiste uczenie się, lecz także wtedy, gdy czas ten wypełnia zwykłe czuwanie. Dlatego też hamowanie retroaktywne zajmuje doniosłą pozycję jako jedno ze zjawisk zapominania. Czy możemy pójść dalej i powiedzieć, że jest to wystarczająca teoria zapominania i że teoria braku użycia czy stopniowego zaniku jest obalona?

Czarny aksamit wydaje się nam równie czarny w jasnym świetle słońca, jak i w cieniu. Fakt ten określamy jako stałość jasności. Chociaż efekt ten występuje zawsze w zwykłych okolicznościach, zmiana struktury otoczenia może go zniweczyć. Przymocujmy kawałek czarnego aksamitu do deski i rzućmy snop jasnego światła zarówno na aksamit, jak i na deskę. Nadal wydaje się czarny. Następnie, nie zmieniając nic w tym urządzeniu, umieśćmy nieprzezroczysty ekran pomiędzy nami a aksamitem (ze źródłem Światła poza ekranem). W ekranie jest mały otwór, tak że możemy zobaczyć tylko mały skrawek aksamitu. Taki ekran nosi nazwę redukcyjnego, ponieważ ogranicza to, co widzimy, do rzeczywistej ilości światła odbitego od danej powierzchni bez względu na otoczenie. Teraz aksamit wydaje się biały, ponieważ odbija on więcej światła niż ekran, na tle którego go widzimy. W warunkach naturalnych bierzemy zwykle pod uwagę ogólne oświetlenie i dzięki temu potrafimy utrzymać stałość.

Warunkowa reakcja ślinowa stopniowo się zmniejsza, gdy bodźcowi warunkowemu przestało towarzyszyć wzmocnienie pokarmowe. Jak się przekonamy, mierniki te, odpowiednie dla warunkowania klasycznego, nie są równie przydatne w przypadku warunkowania instrumentalnego i z tego powodu pomagają nam one odróżnić obie odmiany warunkowania.

Odmienność funkcji pręcików i czopków, wykryta w różnicach pomiędzy widzeniem za pomocą plamki żółtej a widzeniem peryferycz- nym oraz w przebiegu procesu adaptacji do ciemności została potwierdzona w laboratoriach fizjologicznych. W odniesieniu do pręcików ten podział funkcji wydaje się ustalony w sposób pewny. Z pręcików można wyciągnąć wrażliwą na światło substancję zwaną purpurą wzrokową lub rodopsyną i badać jej właściwości. Stwierdzono, że fale świetlne o różnych długościach wybielają ją w sposób odpowiadający wrażliwości zaadaptowanego do ciemności nie wyjątków, które będą niezgodne z wieloma naszymi uogólnieniami. Wspominaliśmy już, że obraz następczy nie zawsze musi być w kolorze dopełniającym. Warto przytoczyć inny wyjątęk. Zwykle ciemne otoczenie powoduje, że jasna powierzchnia wydaje się jaśniejsza, a jasne otoczenie sprawia, że znajdujący się wewnątrz obszar wydaje się ciemniejszy. W pewnych warunkach występuje jednak zjawisko zwane dyfuzją barw (spreadingi effect): w tym przypadku, powierzchnie ciemne powodują, że sąsiadujące z nimi części wydają się ciemniejsze, a jasne powierzchnie rozjaśniają sąsiadujące obszary. Brak nam wyjaśnienia tych pozornie sprzecznych zjawisk, które mogą się stać przedmiotem przyszłych badań. Ryciny 8-10 do 8-12 stanowią ilustrację obrazów następczych, kontrastu współczesnego oraz dyfuzji barw.

Zdarzenia są zorganizowane zarówno w przestrzeni, jak i w czasie: układ melodii stanowi przykład organizacji w czasie, podobnie jak figura geometryczna jest organizacją w przestrzeni. Ruch spostrzegamy wtedy, gdy odbieramy zmysłami akcję w przestrzeni, która zachodzi w czasie. Spostrzeganie rzeczywistego ruchu wyjaśniamy zwykle pobudzeniami kolejnych części powierzchni sensorycznej. Pociągnijmy palcem po skórze, a odczujemy ruch, ponieważ odbieramy kolejne sygnały lokalizacji. Być może, podobna stymulacja ma miejsce w siatkówce. Chociaż sugestie te są nieco powierzchowne, zmierzają one prawdopodobnie we właściwym kierunku.

W celu uzyskania lepszego modelu dla tego rodzaju warunkowania, F. Skinner wprowadził pojęcie operant behavior (zachowania sprawczego) i operant conditioning (warunkowania sprawczego). Warunkowanie instrumentalne (sprawcze) stanowi uzupełnienie warunkowania klasycznego, a do obu rodzajów warunkowania stosuje się wiele tych samych zasad. Układ eksperymentów jest jednakże inny, a niektóre mierniki siły warunkowania różnią się także.

Żetony pokerowe, za które można otrzymać pokarm, stanowią wtórne wzmocnienie. Gdy szczur w skrzynce Skinnera naciska dźwignię, zapala się światło, a wkrótce potem w misce pojawia się kulka pokarmu. Uwarunkowano w ten sposób kilka grup zwierząt, przy czym niektóre z nich otrzymywały wzmocnienia częściej niż inne. Następnie reakcję tę wygaszono w ciemności: gdy szczur naciskał dźwignię, nie pojawiało się ani światło, ani pokarm i niebawem zwierzę przestało prawie naciskać drążek. Wówczas znowu włączono lampkę, lecz nie dawano pokarmu Gdy zwierzęta odkryły, że naciskanie dźwigni zapala światło, częstość naciskania wzrosła, wbrew powstałemu wygaszeniu, tzn. mimo że pokarm nie pojawiał się. Świadczy to o tym, że światło nabyło właściwości wtórnego wzmocnienia. Liczba reakcji w okresie 45-minutowym odpowiadała uprzedniej liczbie prób ze światłem i pokarmem, co dowodzi,.że siła wtórnego wzmocnienia zależała od tego, jak często światło kojarzone było z pierwotnym wzmocnieniem, tj. z pokarmem (Bersh 1951).

Chociaż progi zmieniają się ciągle, zmiany ich nio są całkowicie przypadkowe. Pewne regularne zmiany, występujące w obrębie wielu zmysłów, noszą nazwę adaptacji zmysłowej. Oznacza ona zmniejszenie wrażliwości na bodźce (tj, podwyższenie się progów), gdy trwają one przez czas dłuższy. Jest to zjawisko dobrze nam znane, jeśli idzie o wzrok, węch i temperaturę, chociaż nie ogranicza się ono do tych zmysłów. Gdy przebywamy w świetle słonecznym, nasze oczy stają się o wiele mniej wrażliwe: jeśli więc wejdziemy do słabo oświetlonego pokoju, nie możemy zobaczyć otaczających nas przedmiotów, wieka. Odbiera on sygnały wzrokowe na ekranie radaru i rozróżnia sygnały słuchowe, dostarczane np. przez urządzenia do podwodnego wykrywania dźwięków. Pilot musi obserwować tarcze pomiarowe dużej liczby swych przyrządów i reagować odpowiednio na ich wskazania. Instrukcje przychodzące przez słuchawki muszą być słyszane wbrew hałasowi z otoczenia, a czasami pomimo umyślnego „zagłuszania”. Po wojnie psychologia zmysłów znalazła zastosowanie zarówno w .przemyśle, jak i w wojsku oraz, oczywiście, w pracach związanych z problemami wieku odrzutowców i rakiet.

Sposób wyrażania emocji jest modyfikowany przez uczenie się. Na przykład gniew można wyrazić, bijąc przeciwnika, rzucając nań obelgi lub wychodząc z pokoju. Opuszczenie pokoju, w przeciwieństwie do płaczu, nie jest wyrazem emocji znanym od urodzenia: zapewne i obelżywych zwrotów trzeba się dopiero nauczyć.

Bodźce warunkowe – światła. Bodziec bezwarunkowy – dmuchnięcie w rogówkę oka, Reakcja – mruganie. (Źródło: Hilgard, Campbell i Sears, 1938). przeplatały się i wzmacniano jedynie BW1( uwarunkowane mrużenie oka nadal występowało na BWj, lecz wygasło na BWZ. W ten sposób zademonstrowano warunkowe różnicowanie pomiędzy BW2 a BW2,

Zjawiska organizacji spostrzeżeń, spostrzegania głębi oraz różnego rodzaju stałości nadają się do zademonstrowania w prostych i przekonywających eksperymentach, tak że obecnie istnieje powszechna zgoda co do tego, w jaki sposób badany spostrzega. Wiele różnic powstaje jednakże przy próbach wyjaśnienia tych zjawisk.

Ogólnie biorąc, sensownego materiału można się nauczyć szybciej niż bezsensownego, lecz jeśli mamy zrozumieć wpływ sensowności na uczenie się, nie wystarczy stwierdzić, że jakieś zadanie jest sensowne. Możemy wyróżnić cztery rodzaje sensowności, które wpływają na uczenie Się.

Współczesne teorie miejsca odeszły daleko od teorii, że błona podstawowa składa się z włókien, które rezonują podobnie jak struny fortepianu. Ucho jest wypełnione kleistym płynem i błona nie może drgać w ten sposób. Najbardziej obiecująca teoria, opracowana przez Bekesyego zgodnie z zasadami hydrostatyki, znana jest jako teoria wędrującej fali. Gdy dźwięk o danej częstotliwości wnika do ucha, fala wędruje wzdłuż błony podstawowej i powoduje jej drganie, które osiąga maksimum w pewnym punkcie, zależnym od częstotliwości fali. Niezwykle precyzyjne eksperymenty Bekesyego, przeprowadzane zarówno na uszach zwierzęcych, jak i ludzkich dostarczają dowodów silnie przemawiających za jego interpretacją (Bekesy, 1960).